Gerasim Zelić – krupski arhimandrit i svetski putnik

Arhimandrit Gerasim Zelić je i danas sinonim za manastir Krupu, a iz njegove pisane zaostavštine na najbolji način možemo spoznati vreme u kojem je živeo i stvarao, boreći se za veru i za svoj siromašni narod u Dalmaciji. Zbog toga je važno prisetiti se istorijskih ličnosti kao što je bio Zelić, kako bismo i sami sledili primer naših predaka, Zelićevih savremenika, zahvaljujući kojima još uvek trajemo i postojimo na dalmatinskom kršu i kamenu.

Gerasim Zelić je rođen u leto 1752. godine u Žegaru dalmatinskom, u staroj svešteničkoj porodici. Na rođenju su mu dali ime Kiril. Domaćin kućne zadruge bio je njegov stric, sveštenik Stefan, paroh u Žegaru. Kiril se zamonašio u obližnjem manastiru Krupi, dobivši monaško ime Gerasim. U Krupi su školu učila i njegova tri starija brata.

Zahvaljujući svom nemirnom duhu mnogo je putovao, delom iz lične želje, a delom jer je bio prisiljen kao mletački emigrant. Bio je dva puta zatočen, jedanput u Beču, a drugi put u Budimu. Kao retko koji čovek njegovog vremena, Gerasim Zelić je proputovao pola sveta, o čemu na zanimljiv način svedoči u svojoj autobiografiji, poznatijoj kao Žitije Gerasima Zelića. Sa tih putovanja u manastir Krupu je donosio brojne knjige, ikone i druge dragocenosti, a na tim istim putovanjima širio je istinu o pravoslavnima u Dalmaciji.

Putovanja je započeo 1782. godine odlaskom na Krf, gde je učio da živopiše ikone. Nakon toga je krenuo u Mirgorod, u Novu Serbiju. Učenje živopisanja nastavio je u Kijevu, a zatim došao u Carigrad, gde ga je 1785. godine jerusalimski patrijarh proizveo u arhimandrita. Pošto je neko vreme proveo ponovo u Krupi, krajem 1786. godine krenuo je u Rusiju preko Poljske. Ovo je samo deo mnogobrojnih Zelićevih putovanja, tokom kojih je upoznao najznamenitije ljude svog vremena, a o kojima je u svom Žitiju ostavio i zapise.

Opisujući svoje susrete sa značajnim ljudima, Gerasim Zelić u svom Žitiju opisuje i susret sa Napoleonom:

„U ono osam mjeseci, dok sam se u Parizu bavio, došao mi je najmanje 30 puta koje što po dvije po tri riječi zapitati. Ja sam ga svagda slobodno dočekao i slobodno na ono odgovorio što me je pitao. On je k meni dolazio i pitao me koješta, ponajviše zato ne bi li se ja prepao i smeo da mu ne umijem šta odgovoriti, misleći da mi je sada prvina s carem govoriti. A nije znao da sam ja do to doba imao čest već sa tri cara govoriti: s imperatorom Josifom II, Leopoldom i Francom, tako s ruskom imperatoricom Ekatarinom, s kraljem poljskim Stanislavom i Evgenijom vicekraljem Italije“.

Često na meti vlasti

Arhimandrit Gearsim Zelić živeo je u vreme kada se pravoslavna vera morala braniti na razne način i od mnogih, pa čak i od nekih pravoslavnih sveštenika i episkopa, koji su radi novca, položaja i drugih privilegija bili spremni da iznevere veru svojih otaca. Takvo stanje naročito je bilo izraženo u gradovima na dalmatinskoj obali, ali i u Boki Kotorskoj, gde je Zelić bio episkopski vikar.

Bilo je to u vreme dok je Crkvom u Dalmaciji upravljao episkop Venedikt Kraljević, koji je često optuživan da je bio u službi interesa rimokatoličke crkve. O odnosu Zelića i Kraljevića svedoči i sledeći zapis:

„Zelić je u Boki dočekan svečano, ali kako je i tamo, zatekavši nesređeno stanje crkvenog života, pokazao suviše strogosti u svome radu, izazvao je dobar dio sveštenstva protiv sebe. Ni njegovi odnosi sa episkopom Venediktom Kraljevićem nisu dugo ostali dobri. Kad je Zelić bez episkopske dozvole osvetio crkvu u Kotoru, došlo je između njih dvojice do sukoba. Nesloga sa sveštenstvom i sa episkopom pobudile su Zelića da dade ostavku i povuče se 1811. u svoj manastir Krupu, odakle je i dalje vodio borbu protiv Kraljevića“.

Arhimandrit Zelić je zbog svog principijelnog stava i nepopustljivo u odbrani autonomnosti Pravoslavne crkve u Dalmaciji često bio na meti ondašnjih vlasti, mnogobrojnih špijuna koji su pratili sve njegove aktivnosti, ali i dela sveštenstva, koje se zalagalo za kompromis sa rimokatoličkom crkvom. Zelić je, svestan vremena u kojem je živeo, bio hrabar i mudar, ali je njegova ličnost bila velika smetnja ondašnjim vlastima, pa je njegov život okončan daleko od rodne Dalmacije, od svoga manastira Krupe.

Gerasim Zelić se upokojio 1828. godine u Budimu, gde je proveo poslednje četiri godine života u prisilnom boravku, iz političkih razloga, u samoći i bolestan. Tražio je da ga vlasti premeste iz Beča, gde je četiri godine, takođe prisilno, živeo, u grad Budimu, kako bi bio bliže svojim sunarodnicima kojih je u ovom ugarskom gradu u to vreme bio priličan broj.

O kraju Zelićevog burnog života Dušan Kašić piše:

„Gerasim Zelić je u tuzi i čežnji za Dalmacijom dovršavao svoje dane u Budimu. Pre smrti je od novca koji je uštedeo osnovao dva fonda, dve zadužbine. Prvu je osnovao 1825. sa ciljem da se iz nje uzimaju sredstva za školovanje svešteničkih kandidata iz Dalmacije u gimnaziji i bogosloviji karlovačkoj, pa da se zatim u ,,milo moje otečestvo Dalmaciju povrate i sonarodnikom mojijem, za kojih serdce i duša moja dan i nošč bdi, bogopočitajemi stada Hristova pastiri postanu.” Drugu zadužbinu je osnovao za srpske ,,normalne škole u Dalmaciji.” Četrdeset godina posle Zelićeve smrti preneo je njegove kosti zahvalni mu pitomac episkop bokokotorski Gerasim Petranović u manastir Krupu, koju je Zelić mnogo zadužio svojim radom i bogatim poklonima koje je doneo iz Rusije. On je zaista bio veliki ljubitelj svoga ,,otečestva i naciona.”

Žitije Gerasima Zelića objavljeno u modernom ruhu

Zelić je bio veliki poštovalac pisane reči, te je zbog toga, sa svojih putovanja, u Krupu donosio uvek i po neku bogoslužbenu knjigu. Kad je u Pešti 4. februara 1826. godine osnovana Matica srpska, Zelić se već 15. februara javlja kao prvi član (pored osnivača). Arhimandrit Gerasim je umesto redovne članarine od 40 forinti poput osnivača, dao punu članarinu od 100 forinti, pokazujući time svoju podršku ovoj naučnoj srpskoj ustanovi, čijem se osnivanju neskriveno radovao. Zelić je imao i slikarskih ambicija, ali nije uspeo da ih ostvari.

Autobiografija arhimandrita Zelića objavljena je u Budimu 1823. godine pod nazivom – Žitije sirječ Roždenije, Vospitanije, Stranstvovanija i različita po svijetu i otačestvu priključenija i stradanija Gerasima Zelića Arhimandrita Sveto-Usponske obitelji Krupe u Dalmaciji. Srpska književna zadruga je, takođe, objavila njegovu autobiografiju pod nazivom Žitije mene Gerasima Zelića, arhimandrita, bivšega generala-vikarija vostočnog blagočestija u Dalmaciji i po tom vikarija u Boki Kotorskoj.

U naše vreme, po blagoslovu episkopa dalmatinskog Nikodima, Žitije Gerasima Zelića, u novom modernom ruhu, jeste prvi naslov koji je izašao 2018. godine u novoj ediciji Srpski crkveni pisci u Dalmaciji u 19. i 20. vijeku izdavačke kuće ,,Istina”, Eparhije dalmatinske. Na ovaj način je Zelićev životni put postao dostupniji mnogobrojnim čitaocima, koji će, napajajući se piščevim pitkim jezikom, na najvjerniji način spoznati prilike koje su obeležile buran život arhimandrita manastira Krupe, čija ja nesvakidašnja ličnost obeležila epohu u kojoj je živeo.

U znak zahvalnosti prema poznatom i voljenom zemljaku, od 2013. godine u Kaštelu Žegarskom seoski trg nosi ime Gerasima Zelića.