Saborni hram svetog oca Dimitrija – Dalj

Većina pravoslavnih hramova na ovom prostoru izgrađena je tokom 17. veka, nakon Velike seobe Srba 1690. godine pod Arsenijem III Čarnojevićem. Takođe, većina tih hramova izgrađena je na temeljima starih crkava, uglavnom drvenih, što je jedan od mnogobrojnih dokaza da su Srbi ovde bili prisutni i pre dolaska Turaka i same seobe.

Česti ratovi i seobe, vekovima su menjali sliku stanovništva ovog kraja. Od doseljavanja Slovena do početka 20. veka, koji će u ove krajeve doneti nekoliko ratova, ovde su živeli Srbi, Hrvati, Mađari, a jedan period i Turci, kao i islamizirani Sloveni.

Veći priliv srpskog stanovništva, pre Velike seobe, na ove prostore desio se nakon Mohačke bitke 1526. godine, odnosno tzv. Kacijanerove vojne, u čijoj se vojsci nalazio i poslednji srpski despot Pavle Bakić (koji je poginuo nedaleko od Đakova). Nakon toga Turci su se ustalili u ovim krajevima i ovde naselili Srbe iz oblasti oko gornje Drine, Neretve, sa Lima, Pive i Tare.

Srpsko stanovništvo naseljeno je uglavnom u mestima oko Vukovara i Osijeka, dok su Turci stanovali po gradovima i varošima (u Osijeku ih je bilo oko 10 hiljada, dok je u Dalju bilo 200 turskih domova).

Inače, ime mesta Dalj pominje se još pre turskih osvajanja i to 1471. godine. Međutim, ovo mesto bilo je naseljeno daleko pre toga, još u praistorijsko vreme, o čemu svedoče mnogobrjona nalazišta iz vremena neolita i bronzanog doba. Iz perioda starog veka Dalj se pominje pod imenom Teutoburgium.

Nakon proterivanja Turaka u opisu ovog mesta iz 1697. godine, navodi se da je Dalj varoš (oppidum), a u samom opisu spominje se da je „za turskoga vremena ova varoš bila na glasu i najviše Turaka tamo je stanovalo“. Bilo je 200 turskih kuća, 6 krstjanskih (katoličkih), 25 hristijanskih (pravoslavnih, srpskih), u kojima su stanovali, a sada (po oslobođenju) ima 7 krstijanskih kuća, a 113 hristijanskih kuća, osim crkve i popovske kuće i škole.“

U to vreme Dalj je bio državno dobro, posed austrijskog cara sve do 15. jula 1706. godine kada je car Josif Prvi dodelio daljski spahiluk srpskom patrijarhu Arseniju Trećem Čarnojeviću (u sastavu spahiluka bili su Dalj, Bijelo Brdo i Borovo, kao i nenaseljena mesta Kečin i Lovas). Vrednost tog spahiluka iznosila je 38 hiljada forinti, a obuhvatao je 25 hiljada jutara zemlje.

Nekoliko godina kasnije, 1715. godine, u Dalju je izgrađena nova crkva posvećena Svetom velikomučeniku Dimitriju koja je osvećena godinu dana kasnije od strane karlovačkog mitropolita Vikentija Popovića Hadžilovića. To je bila manja crkva – brvnara, ali i pre nje u Dalju je postojala crkva na čijim su temeljima Turci napravili džamiju. Od tog se vremena broj pravoslavnih domova znatno uvećao, a 1732. godine pored crkve popisano je i 235 pravoslavnih domova kao i četiri sveštenika.

Najveća pravoslavna crkva u Hrvatskoj

Nova crkva od tvrdog materijala pominje se 1756. godine. Te godine po popisu navodi se nešto manji broj pravoslavnih domova, samo 150, ali je zato u Dalju bilo 6 sveštenika i jedan đakon. Prvi sveštenik u Dalju pominje se nešto ranije, 1750. godine, a bio je to David Dekić.

U vreme gradnje nove crkve Svetog Dimitrija 1791. godine, u Dalju je bilo 323 pravoslavna doma sa 1.978 stanovnika. Gradnja nove crkve završena je krajem 18. veka, 1799. godine, ali zbog nedostatka finansija uređenje njene unutrašnjosti odloženo je za kasnije.

Ovaj hram, po veličini (širina hrama je 16, dužina 36, a visina tornja je oko 50 m) ulazi u red najmonumentalnijih spomenika poznobaroknog graditeljstva kod Srba. Izgrađen je u barokno – klasicističkom stilu i kao takav predstavlja izuzetno vredan kulturno – istorijski spomenik srpske crkvene arhitekture toga vremena.

U Prvom šematizmu eparhije osečkopoljske i baranjske navodi se da „hram ima pravougaonu lađu, sa oltarskom apsidom, dok je glavno pročelje naglašeno velikim pilastrima. Visoki dvospratni zvonik ukrašen je uz rubne delove pilastrima, a unutar upuštenih polja smešteni su prozori. Zvonik je pokriven kasno barokno oblikovanom lukovicom, koja je ukrašena vazama. Visoko strmo krovište, koje u delu apside ima oblik stošca, u celosti obnovljeno 2005. godine, pokriveno je biber crepom, osim oltarske apside koja je po prvi put opšivena bakarnim limom.“

Ikonostas crkve izgrađen je 1824. godine, a rad je slikara i značajnog predstavnika srpskog klasicizma Pavla Đurkovića, kao i slikara, lakirera i pozlatara Grigorija Jezdimirovića, inače rođenog Daljca. Miodrag Jovanović i Nikola Kusovac napisali su da se „Pavel Đurković obreo u Dalju kao slikar koji je u mnogome raskinuo sa likovnim nasleđem 18. veka i već izgradio stilski jasno klasicističko slikarstvo. Dodajući već davno otkrivenim i osvedočenim vrednostima Đurkovića kao portretiste i vrednosti njegovog ikonostasa, samo se još jedanput i još ubedljivije potvrđuje visoko mesto koje kao slikar zauzima u istoriji novije srpske umetnosti.“

Hram je osveštan 8. septembra 1840. godine od strane mitropolita Stefana Stankovića. U svojoj istoriji nekoliko puta je obnavljan, najpre 1837. godine, zatim 1866. i 1901. kao i 1931. godine. Najveća razaranja pretrpio je tokom Drugog svetskog rata kada je najpre zatvoren 12. jula 1941. godine od strane ustaških vlasti, a potom su otuđena četiri zvona, ikonostas je srušen i delimično uništen (većina ikona je sačuvana). Tada je sa crkve otuđen i crep, zvonik miniran, a delovi zidova srušeni.

Ovim nedelom rukovodio je katolički sveštenik Josip Astaloš na čiju je inicijativu verovatno uništen i Letopis daljske parohije, a riznica opljačkana. Hram je takođe nastradao i u Prvom svetskom ratu kada su rekvirirana zvona.

Nakon Drugog svetskog rata crkva Svetog Dimitrija ponovo se obnavlja, a osvećenje hrama izvršeno je na hramovnu slavu 1949. godine. I u kasnijem periodu pristupa se njegovoj obnovi, a ponovo je osveštan 14. maja 1989. godine od strane patrijarha srpskog Germana. Poslednjoj obnovi pristupilo se 2004. godine koja traje i danas. Nova crkvena zvona osveštana su i postavljena na Svetog Dimitriju 2006. godine.

U dvorištu crkve su sahranjeni mitropolit karlovački Vikentije Jovanović (1773 – 1780), episkop gornjokarlovački Lukijan Nikolajević (1865 – 1872), Teodor i Georgije Milanković članovi porodice čuvenog srpskog naučnima Milutina Milankovića i drugi. U kripti Sabornog hrama sahranjen je 29. maja 2017. episkop osečkopoljski i baranjski Lukijan Vladulov (1933 – 2017).

Parohijski dom za dva sveštenika sagrađen je 1939. godine. Takođe, u Dalju se nalazi i zgrada Srpske veroispovedne škole koju je podigao patrijarh Georgije Branković, a koja još uvek nije vraćena daljskoj parohiji. Tokom vremena u Dalju je delovala Pravoslavna narodna hrišćanska zajednica, Srpsko pevačko društvo Lira, Kolo srpskih sestara itd.

Patrijaršijski dvor

Neposredno uz saborni hram Svetog Dimitrija u Dalju, smešten je i Patrijaršijski dvor, jedna od letnjih rezidencija srpskog patrijarha. Prvobitno zdanje dvora izgrađeno je u periodu od 1713. do 1725. godine. Taj dvor nije bio velik, a izgrađen je od drveta u vreme mitropolita karlovačkog Vikentija Popovića – Hadžilovića i srpskog patrijarha Arsenija Četvrtog Jovanovića Šakabente.

Nešto kasnije, 1754. godine, u vreme mitropolita Pavla Nenadovića, sagrađena je i nova zgrada dvora, dok je najnovije zdanje, koje postoji i danas, sagrađeno 1828. godine. Nakon uspostavljanja Eparhije osečkopoljske i baranjske, dvor postaje sedište episkopije.

Foto: tz.opcina-erdut.hr

On je danas u potpunosti obnovljen i uređen zalaganjem vladike osečkopoljskog i baranjskog G. Lukijana. Za vreme Drugog svetskog rata ovde je bio smešten ratni štab nemačke vojske, kao i ustaški stožer.

Nakon rata u njemu je jedno vreme radila osnovna škola, a onda je vraćen Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U sklopu dvora nalazi se i dvorska kapela koja je izgrađena u drugoj polovini 19. veka, a posvećena je Svetom arhiđakonu Stefanu.

Nedaleko od Dalja smešten je i manastir Uspenja presvete Bogorodice (u Dalj – planini) o kojem ćemo pisati u nekom od narednih nastavaka.

Literatura:
1. Aleksandar Đuranović, Srpska pravoslavna parohija u Dalju, Srpska pravoslavna parohija u Dalju, Dalj, 2007.
2. protojerej – stavrofor Dušan Kolundžić, Prvi šematizam Eparhije osečkopoljske i baranjske, Eparhija osečkopoljska i baranjska i JP Službeni glasnik, Dalj – Beograd, 2009.
3. dr Dušan Lj. Kašić, Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji, Eparhijski upravni odbor, Zagreb, 2004.