Stefan Knežević – neumorni pregalac crkve Hristove u Dalmaciji

Po mišljenju istoriografa Stefan Knežević izdvajao se po mnogo čemu, a najvažnije odrednice njegove episkopske službe bile su: podizanje novih škola, opismenjavanje naroda i stipendiranje nadarenih učenika i studenata. Iako pravoslavni episkop, Stefan Knežević istovremeno je bio i austro-ugarski plemić.

Rođen je selu Oćestovu 15. juna 1806. godine. U to vreme Karađorđe je u Srbiji vodio bitke sa Turcima, dok su se Srbi u Dalmaciji borili da prežive, da sačuvaju onu šačicu škrte zemlje, svoju sirotinju, ali i ime srpsko i veru pravoslavnu do koje su uvek s ponosom držali. Još kao dečak odlazi u manastir Krku, o čemu i sam ostavlja zapis u svom nadaleko čuvenom Testamentu, gde kaže:

„Otišao sam (u manastir) nejak, u šestoj godini rođenja, od moje rodne kuće i roditelja iz sela Oćestova, i o trošku i nastojanjem mnogozaslužnog i nezaboravljenog moga strica Vikentija Kneževića školovan, i na dobri put i narodnu srbsku svest napućen, dakle, niti sam o trošku siromašnih roditelja uzdignut, niti šta od očinstva stvarno primio ni uživao, šta više uzdigao sam, školovao i uhljebio o mom trošku pet sinovaca bez i najmanje pomoći njihovih roditelja, odnosno moje braće; to služeći mojoj crkvi i narodu srbskom malo sam mogao zaštediti, na koju moj rod, tj. moja braća i sinovci po krvi, nikakva prava nemaju, jer je moj rod narod srpski pravoslavno istočni u Dalmaciji mom otečestvu za koji sam živio, za koga ću i s onu stranu groba živeti i u srcu i pameti u grob nositi, zato i raspolažem mojim malim imetkom, ako što i zaostane iza moga života na korist moga naroda srbsko-dalmatinskog...“

Nakon završene škole u Šibeniku, školovanje je nastavio u Sremskim Karlovcima, gde je uspešno završio Gimnaziju i Bogosloviju, a bogoslovske studije okončao je u češkim Černovicama. Potom se vraća u svoju Krku, gde je primio monaški postrig, a nedugo zatim i đakonski čin, 21. maja 1833. godine. Dve godine kasnije, u novembru 1835. godine, rukopoložen je u čin jeromonaha, da bi nakon devet godina, 1844. godine, postao arhimandrit krčki.

Neizbrisiv trag duhovnog postojanja

Za episkopa dalmatinskog izabran je u martu 1853. godine, a hirotonisao ga je u Sremskim Karlovcima, 17. maja 1853. godine, patrijarh Josif Rajačić. Od 1853. do 1890. godine Stefan Knežević je upravljao Pravoslavnom Crkvom u Dalmaciji, deleći dobro i zlo sa svojim pravoslavnim narodom srpskim. Na tom putu bio je uzor, primer i podstrek, kako svom sveštenstvu, tako i ovdašnjim, verujućim Srbima. O svemu tome i danas nalazimo mnogobrojne zapise i svedočenja.

- Njegova pravovernost, verska i nacionalna, nikada nije dolazila u pitanje. To je čovek koji je natkrilio drugu polovinu devetnaestog veka, pogotovo sa svojim karitativnim delatnostima. Drugim rečima, sredstva je ulagao u obrazovanje mladih, u njihovo školovanje. Za njegove vladavine osnivaju se i učvršćuju crkveno-prosvetne ustanove, Konzistorija i Bogoslovski zavod u Zadru, a to je prva visokoškolska ustanova Srba u Dalmaciji - kazuje dr Branko Čolović, jedan od boljih poznavalaca života i dela Stefana Kneževića.

Za 37 godina koliko je upravljao eparhijom u Dalmaciji, vladika Stefan Knežević ostavio je neizbrisiv trag svog duhovnog postojanja, ali i težak zadatak svojim naslednicima na tronu episkopa dalmatinskih. U to vreme podignuta su 23 hrama, 15, parohijskih domova i dva paraklisa. Pravoslavnim Srbima zablistali su hramovi u Bilišanima, Islamu Grčkom, Jagodnji, Lišanima, Benkovcu, Zelovu, Otišiću, Imotskom, Dragoviću. Podigao je nivo bogoslovije u Zadru, u koju su primani kandidati sa završenom gimnazijom. Osnovao je 1853. konzistoriju i izvršio novu podelu eparhije na okružne protoprezviterate.

Kruna njegove neimarske delatnosti nastala je na Dalmatinskom Kosovu, u selu Zvjerinac, gde je episkop Stefan 1874. godine osveštao temelje za hram Svetih Joakima i Ane.

Ipak, zamisao vladičina bila je nedokučiva svima drugima, osim njemu samom. Da ne bi iritirao vlast, vladika nije otkrivao svoje planove, već je nastavio sa gradnjom hrama koja je potrajala 15 godina. Novoizgrađeni hram osveštan je 28. juna 1889. godine, povodom 500 godina od Kosovske bitke, i tek tada je episkop Stefan ovaj sveti hram posvetio Knezu Lazaru Kosovskom. Sam taj čin je u narodu izazvao opšte oduševljenje, a vlasti su ostale nemoćne da spreče unapred osmišljenu zamisao vladike Stefana. U knjigama je ostalo zapisano da je na ovoj manifestaciji srpskog duhovnog buđenja i nacionalnog jedinstva bilo prisutno čak sedam hiljada vernika.

Život Stefana Kneževića i njegovo celokupno delo krunisano je njegovom smrću, koja je najbolje oslikala njegov nesvakidašnji duh, ali i ugled koji je uživao među svojim Dalmatincima. Vladika Stefan Knežević upokojio se 28. januara 1890. godine u Zadru, a sahranjen je sutradan u kapelu Svetog Save, koju je podigao u manastiru Krka i namenio je za mauzolej svim potonjim dalmatinskim srpskim vladikama. Bila je to, po njegovoj želji, najneobičnija sahrana i ispraćaj s najvećim brojem ljudi u ovim krajevima do tada, o kojoj postoji svedočanstvo zapisano u knjizi Danka Perića „Stefan Knežević-prvi dalmatinski vladika rođen u Dalmaciji“. „Gologlavi ljudi, koji su u rukama nosili tradicionalne kape, ili gospoda šešire, preneli su kovčeg do vladičine zaostavštine i njegovog sarkofaga u manastiru Krka, pevajući narodne napeve ovog kraja.“

Uzor i inspiracija generacijama krčkih bogoslova

U Testamentu iz 1885. godine, vladika Stefan je sam odredio način svoje sahrane, zapisavši: „...Suviše ostavljam manastiru Krki 100 forinti kojim novcem dobro da napoji one koji budu nosili moje ostatke od Kistanja do manastira i koji će u dužnosti pratiti me narodnim pjevanjem. Suviše 100 forinti koji novac hoću da se upotrebi na obilato gošćenje naroda... Budući da nikada u mome životu štedljiv do srebroljublja nisam bio, a s druge strane ni potrošan do raskošja, to osim gore raspoložene nikakve glavnice u gotovosti ne ostavljam. Što se poslije obavljenog pogreba i određenih fundacija nađe, to da se prisajedini mojoj zakladi, za umni razvitak, sreću i napredak milog mi roda srpskog u Dalmaciji, kog sam najvruće ljubio, koja me ljubav prati i u grob i koju ću i s onu stranu groba zadržati. Tvrdo vjerujem i uzdam se da je u Božjoj knjizi napisana sreća i napredak i vječnost patničkom narodu srpskom u mom milom otečestvu Dalmaciji...“

Svako ko i danas poseti manastir Krku, iole poznavajući ovdašnje prilike i čuvare pravoslavlja ove škrte zemlje i stradalnog naroda, ne može zaobići ni kapelu Svetog Save, u kojoj počivaju zemni ostaci našeg velikog i nezaboravljenog episkopa Stefana Kneževića, čija je životni put bio težak ali i plodonosan. Zbog svoje predanosti Hristu, Srbima i Dalmaciji, vladika Stefan je ostao uzor i inspiracija generacijama krčkih bogoslova koji su duhovno i telesno stasavali kraj njegovog groba u Svetoarhangelskoj Krki.

Manastir Svete velikomučenice Nedelje u selu Oćestovu, podignut je u spomen na Stefana Kneževića, kako njegov lik ne bi ostao zaboravljen u Severnoj Dalmaciji ali ni u tom selu gde i danas, odolevajući vremenu i prilikama i dalje stoji njegova rodna kuća. Zbog svoje odanosti i neumornog pregalaštva za dobro Crkve Hristove i naroda srpskog, vladika Stefan visoko je podigao lestvicu po kojoj bi morali da se ravnaju njegovi naslednici u episkopstvu, ali i svi pravoslavni Dalmatinci, jer je voljeni vladika Stefan bio i ostao naš veliki uzor.

Idući putem koji nam je prokrčio, sačuvaćemo veru i rod, hramove i manastire, jezik i običaje, i sve dok ga se budemo sećali u nama će sijati plamen onog istog kandila koji je vladika Stefan, u svojoj duši, poneo na onaj svet, da se po njemu poznaje i da ga po njemu, u molitvi, poznamo. Jer sa njim smo svoji, narod pravoslavni, srpski, narod dalmatinski.