Višnjićeve gusle kao inspiracija društvima u Sremu i Slavoniji

Filip Višnjić oslepeo je u osmoj godini života kada je preležao boginje. Ostavši i bez majke bio je primoran da nauči da svira gusle i tako svirajući zaradi i isprosi sebi komad hleba. I dok je pevao o istoriji i istorijskim ličnostima sudbina mu je odredila da postane deo istorije. Naime, 1809. godine prelazi u Srbiju u kojoj je u toku Prvi srpski ustanak. Ovde druguje sa ustanicima i njihovim vođama pa će se među njegovim najpoznatijim pesmama kasnije naći Početak bune protiv dahija i Boj na Mišaru kao i mnoge druge. Nakon sloma ustanka prelazi u Srem gde se nastanio u mestu Grk, danas Višnjićevo i odatle išao po selima i gradovima Srema, Slavonije, Bačke i Banata.

Sa Vukom Karadžićem našao se 1815. godine u manastiru Šišatovac na Fruškoj gori koji je od njega zapisao sedamanest pesama. Upravo je u Šišatovcu Višnjić bio vrlo čest gost tadašnjeg igumana manastira i jednog od vodećih srpskih pesnika toga vremena Lukijana Mušickog. Srpski Homer, kako je kasnije prozvan, umro je 29. decembra 1834. godine u selu Grk koje će kasnije po njemu biti preimenovano u Višnjićevo.

Srpske gusle

Značaj Filipa Višnjića za srpsku kulturu, pogotovo za književnost, je nemerljiv. Upravo iz tog razloga s vremenom mnoga društva poneće njegovo ime, a širom krajeva gde žive Srbi podizani su i spomenici u njegovu čast. U današnje vreme dve lokalne samouprave u svom grbu imaju lik Filipa Višnjića, to su grad Bijeljina i opština Ugljevik u Republici Srpskoj.

Po Višnjiću i jedna književna nagrada nosi ime, radi se o Odzivima Filipa Višnjića koja je ustanovljena 1996. godine od strane Zadužbinskog društva „Prvi srpski ustanak“ iz Orašca. Među dobitnicima ove nagrade nalazi se ime pesnika i književnika našeg kraja Đorđa Nešića koji je nagradu dobio 2016. godine.

Pored toga što je značajan za književnost, njegov doprinos je nemerljiv i za širenje popularnosti srpskog gudačkog instrumenta – gusli. Svako ko i malo poznaje ovaj instrument među prvim slikama u glavi javljaju mu se Petar II Petrović Njegoš i Filip Višnjić jer upravo su njih dvojica kroz svoje stvaralaštvo pisano od strane Njegoša (Gorski vijenac, „Đe se gusle u kuću ne čuju, tu je mrtva i luća i ljudi“)  i usmeno od strane Višnjića, od gusli stvorili, na određen način, mitski instrument.

Nakon njihove smrti, baš kao i za života, značaj gusli širi se srpskim krajevima i svim onim oblastima gde je bilo Srba. Od njihovog i Vukovaog vremena nema značajnijeg srpskog pesnika i književnika koji ne pominje gusle: Zmaj, Šantić, Dučić, Isidora Sekulić, Andrić i drugi.

Pevačka društva Srema i Slavonije

U drugoj polovini 19. veka kada se osnivaju mnoga društva, upravo će gusle postati jedan od osnovnih njihovih motiva. To je postalo karakteristično pogotovo za pevačka društva koja se osnivaju najpre u gradovima i varošima, kao centrima srpske kulture, a kasnije u prvoj polovini 20. veka osnivaju se i u seoskim sredinama. Upravo je datum smrti Filipa Višnjića dobar povod da se podsetimo koja su to društva delovala u ovom kraju i širila nacionalnu svest. Istina, velika je razlika u pevanju uz gusle i horskog pevanja, ali i jedno i drugo imali su izraženu identitetsku karakteristiku.

Na području istočne Slavonije i zapadnog Srema prvo Srpsko pevačko društvo osnovano je u Osijeku i 1847. godine i ponelo je ime Gusle. Istina, te godine društvo je nazvano Srpsko društvo crkvenog pjenija, a nakon reorganizacije društva 1888. godine ono će poneti ime Srpsko pevačko društvo Gusle. Ovo društvo neguje crkveno, potom i svetovno pevanje, a kao horovođa u tom vremenu pominje se Evgenij Krotin. Nakon Prvog svetskog rata društvo će nastupati u Beogradu prilikom prenosa Mokranjčevih posmrtnih ostataka, kao i na Oplencu.

Nešto kasnije, 1866. godine u Vukovaru se okuplja srpska omladina i uči horsko pevanje i pojanje. Tri godine kasnije hor se pojavljuje kao organizovano društvo pod imenom Javor. I u ovom nazivu društva gusle su osnovni motiv (gusle javorove, instrument se najčešće pravio od drveta javora), dok se u znaku društva nalaze gusle. Prvi predsednik Javora bio je Jovan Marković, a društvo u Vukovaru priređuje koncerte, svetosavske besede, dok između dva svetska rata nastupa i na takmičenjima organizovanim u Beogradu, Somboru, Subotici.

Ako govorimo o pevačkim društvima toga vremena red je pomenuti i druga koja su delovala na ovom prostoru. Već 1880. godine u Dalju se osniva Srpsko pevačko društvo Lira na inicijativu nekoliko uglednih meštana. Pravila društva odobrena su pet godina kasnije, a kao prvi predsednik pominje se Đorđe Marinković, dok je horovođa bio učitelj Spasoje Delić. Organizuje razne priredbe i učestvuje na svim kulturnim i nacionalnim programima.

Srpsko pevačko društvo u Vinkovcima osnovano je 1886. godine na inicijativu dr Đorđa Milašinovića i monaha Arsenija Poštića. S vremenom, društvom su upravljali najugledniji Srbi ovoga grada, a od 1911. godine poneće ime Vila. Kao i ostala, ovom društvu biće zabranjen rad tokom Prvog svetskog rata, a nakon njega ponovo se aktivira i između dva svetska rata postaje centar kulturnog života Srba u Vinkovcima. Učestvuje u brojnim susretima pevačkih društava i u drugim sredinama, a organizuje i različite priredbe svetovnog i duhovnog karaktera. Zalaganjem predsednika, gradske uprave i građanstva društvo je 1938. godine uspelo da izgradi i svoj pevački dom na čijem će otvaranju pored domaćina učestvovati i društva iz Sombora, Sremske Mitrovice, Beograda i Borova.

U drugoj polovini 19. veka biće osnovano i Srpsko pravoslavno crkveno društvo Gusle iz Iloka. Rad društva pominje se u listu Zastava 1900. godine, a vodili su ga iločki učitelji dok je hor negovao mahom duhovnu muziku i nastupao po okolnim mestima Fruške gore.

U seoskim sredinama navedenog kraja među prvim osnovanim Srpskim pevačkim društvima pominje se ono u Pačetinu koje je osnovano 1912. godine i ponelo ime Sloga. Društvo je imalo svoj dom, notnu arhivu, a nastupalo je po okolnim mestima, dok je tridesetih godina prošlog veka imalo priliku da učestvuje i na takmičenju u Somboru. Društvo je imalo pedesetak članova, a bilo je aktivno sve dok je hor vodio Teodor Crnogorac, odnosno do početka četrdesetih godina dvadesetog veka.

Nekoliko godina nakon Prvog svetskog rata, odnosno 1923. godine u Bijelom Brdu osniva se Srpsko pevačko društvo Zmaj čiji je prvi horovođa bio Mihajlo Ostojić. Hor nastupa po okolnim selima i gradovima, a obeležava i stotu godinu od rođenja pesnika po kojem je dobilo ime. Krsna slava društva bila je Usekovanje glave svetog Jovana krstitelja, a meštani će ovaj praznik obeležavati i nakon gašenja društva, sve do naših dana. Kulturno-umetničko društvo u ovom mestu danas nosi ime Zmaj.

Poznato je da je u Markušici delovalo Srpsko pevačko društvo Obilić osnovano 1927. godine koje je nastupalo po okolnim mestima i imalo je svoj dom.

U Bršadinu se 1928. godine osniva Srpsko pevačko društvo Zora čiji će horovođa biti Srđan Šapić, a predsednik Sreta Pejić. Rad ovog društva tridesetih godina pomagaće i fabrika Bata iz Borova koja će dva puta nedeljno slati horovođu na probe u Bršadin.

Tridesetih godina u Borovu deluje Srpsko pevačko društvo Gusle koje je vodio učitelj Vasa Dabić, dok se oko fabrike obuće Bata osniva Jugoslovensko muzičko i pevačko društvo Radiša. Prvi horovođa ovog društva bio je Ivan Gorenšek, a članovi hora bili su radnici ove fabrike. Predsednik ovoga hora bio je direktor fabrike Toma Maksimović.

Tih godina, odnosno 1933. godine u u Osijeku se osnivaju Srpsko crkveno pevačko društvo Sveti Sava i Jugoslovensko muzičko društvo Štrosmajer. SCPD Sveti Sava je delovao kao crkveni hor, a činili su ga uglavnom zanatlije i činovnici. Kao predsednik vodi ga Petar Popadić, a horovođa je bio učitelj Jovan Radivojević. JMD Štrosmajer se osniva na inicijativu Prokopija Uzelca i nekoliko uglednih građana, a u duhu integralnog jugoslovenstva. Hor je izvodio kompozicije jugoslovenskih kompozitora, a vodio ga je horovođa Karel Hlatki. Društvo učestvuje na parastosu kralju Aleksandru Karađorđeviću u Narodnom pozorištu izvodeći opelo Stanislava Biničkog. Na župskom takmičenju u Somboru 1936. godine osvaja treće mesto.

Poslednje u nizu osnovanih društava osnovano je u Boboti 1939. godine pod nazivom Srpsko pevačko društvo Jedinstvo koje je imalo 50 članova, a baš kao i bršadinskom društvu fabrika Bata je obezbedila dolazak dva puta nedeljno horovođe Srđana Šapića. Takođe, srpska pevačka društva delovala su i u drugim sredinama pa je tako ono u Slavonskom Brodu ponelo ima srpskog pesnika Branka Radičevića, a u Podravskoj Slatini nosilo je ime Obilića.

Po izbijanju Drugog svetskog rata sva društva su prestala sa radom, a nakon rata njihov rad nije obnovljen. Od svih navedenih društava danas je jedino aktivan vukovarski Javor koji je svoj rad obnovio 1996. godine i od tada neprestano deluje do danas. Upravo je ove 2021. godine Javor obeležio 155 godina od osnivanja, odnosno prvog okupljanja hora i 25 godina od obnavljanja rada društva koje nosi ime Vukovarsko srpsko pevačko društvo Javor.