Episkop Nikodim Milaš, svetitelj i duhovni molitvenik pravoslavnih Srba u Dalmaciji

Sveti arhijerejski sabor Srpske Pravoslavne Crkve na redovnom zasedanju u Beogradu, u kripti Hrama Svetog Save na Vračaru od 13. do17. maja ove godine, u Sabor svetih upisao je ispovednika vere i velikog učitelja crkve Hristove, Episkopa Nikodima Milaša, sa datumom praznovanja 4. oktobra/21. septembra. Kanonizacijom Vladike Milaša pravoslavna Dalmacija i zvanično je dobila još jednog molitvenika i zastupnika pravoslavlja pred Licem Božijim.

U godini u kojoj se Mitropolija zadarsko-šibenička i eparhija dalmatinska priprema da obeleži dva značajna jubileja, 110 godina od upokojenja i 180 godina od rođenja jednog od najznačajnijih i najplodonosnijih ličnosti srpske crkvene i nacionalne istorije, onoga čiji su rad, naučna dela i životno svedočenje vere ostavili neizbrisiv trag i zadužili sve pravoslavne Dalmatince u vekove, Episkopa Nikodima Milaša, iz Beograda je stigla vest da je Vladika Nikodim uvršten u diptihe svetih. Ponos i radost je to za svakog pravoslavnog Srbina u Dalmaciji, ali i za svakog pravoslavnog hrišćanina kojem pregalaštvo na njivi Gospodnjoj Vladike Nikodima izaziva ponos i divljenje.

- Jedan veliki čovek, po kojem nosim ime, rođen je u Šibeniku, a stolovao u Zadru. Pominjem ga iz razloga što se ove godine navršava 110 godina od njegovog upokojenja i 180 godina od njegovog rođenja, a radi se o velikom vladici Nikodimu Milašu, episkopu koji je najviše proslavio ovu Eparhiju i srpski narod u ovim krajevima i to na svetskom nivou. Mogao bih reći da je to bio jedan od najvećih, ako ne i najveći teolog Srpske pravoslavne crkve kroz istoriju, nakon Svetog Save. Možda je neskromno to reći, ali smatram da treba da se dičimo vladikom Milašem i da moramo što se tiče očuvanja, na prvom mestu kulture i baštine srpskog naroda u ovim krajevima, da se ugledamo na njega i da kao ljudi radimo na tome da ponovo budemo oni koji su nosioci očuvanja baštine srpskog naroda. Istovremeno i da radimo na tome da se umnožava i sveukupna baština i kultura ovog kraja, na to smo pozvani i to je ono što je naš narod kroz vekove i činio – istako je nedavno Mitropolit Nikodim u gradu stolovanja Vladike Milaša.

Nikodim Milaš rođen je u Šibeniku, 1845. godine, od oca Trifuna, Srbina i majke Marije, Italijanke. Po rođenju je dobio ime Nikola. Porodica Milaš je iz dalmatinskog sela Cetina, odakle su došli sa područja Duvna. Mladi Nikola školovanje je započeo u rodnom Šibeniku, gde je završio Osnovnu školu. Gimnaziju je završio u Zadru, a Bogosloviju u Sremskim Karlovcima. Na bečkom Univerzitetu slušao je filosofiju, ali ubrzo napušta studije filosofije i odlazi 1867. godine u Rusiju, te se upisuje u Kijevsku duhovnu akademiju. Milaš je Duhovnu akademiju završio u dvadeset šestoj godini života i time okončao svoje školovanje. Iz Kijeva se vratio kao magistar teologije. Za suplenta Bogoslovije u Zadru postavljen je 1871. a 1872. godine imenovan je za stalnog profesora, s tim što ga je episkop Stefan (Knežević) postavio i za rektora semeništa.

Kada je Austro-ugarska 1873. godine izdvojila Dalmatinsku eparhiju iz sastava Karlovačke mitropolije i pripojila je veštačkoj tvorevini Bukovinsko-dalmatinske mitropolije čije sedište nije bilo ni u Bukovini ni u Dalmaciji, već u Beču, a episkopi novostvorene mitropolije su se sporazumevali pomoću prevodioca, javilo se u narodu veliko uznemirenje. Tim povodom pojavljuje se Milaševa knjižica „Istorijsko kanonični pogled na ustanovljenje nove srpsko-rumunske mitropolije“. Ovu knjigu su vrlo dobro primili Srbi iz svih krajeva, između ostalog i zbog smelosti autora.
Nikola Milaš je i sam uviđao da nije umesno da stoji na čelu semeništa kao svetovnjak i odlučuje se za monaški čin. Zamonašen je na Badnji dan 1873. godine u Zadru, dobivši ime Nikodim, a na Božić je rukopoložen u čin jerođakona. Ubrzo je odlikovan crvenim pojasom i protođakonskim činom, na Božić 1875. godine prima prezviterski čin, a 1880. biva proizveden u čin arhimandrita.

Milaš je kratko vreme proveo u Beogradskoj bogosloviji, nakon čega se vratio u Zadar, a posle smrti mitropolita Srbije, Inokentija, 1905. godine, Nikodimu Milašu je ponuđen položaj mitropolita Srbije. Međutim, on je i ovu ponudu odbio. Za Episkopa dalmatinskog izabran je u julu 1890. godine, a hirotonisan je 16. septembra iste godine.

Na tronu episkopa dalmatinskih Nikodim Milaš proveo je nepune 22 godine. U februaru 1912. godine primljena je njegova ostavka. Kijevska duhovna akademija 2. marta 1912. godine proglasila ga je svojim počasnim članom, a to je učinilo i Slovensko dobrotvorno društvo u Petrogradu 5. maja iste godine.

Naučnima radom i istorijskim delovanjem ostavio neizbrisiv trag

Episkop Milaš bio je crkveni kanoničar i politički radnik, ktitor crkvenih i prosvetnih objekata, počasni član petrogradske i moskovske duhovne akademije, dopisni član SANU. Iako teolog po obrazovanju, svršio je Kijevsku duhovnu akademiju, posebno poznat i priznat kao crkveni kanonista, episkop Nikodim Milaš iza sebe je ostavio zavidno istoričarsko delo. Bavljenje istorijom je u njegovo vreme bilo prvorazredni nacionalni zadatak, toliko da su prvi istraživači krajnje romantičarskog stava prema narodnoj prošlosti razvili posve narcisoidnu sliku nacije kao stvari od svetske važnosti.

U njegovom najvećem pregnuću „Pravoslavnoj Dalmaciji“ za koju u vlastitoj autobiografiji kaže: „U toj se knjizi veličaju pretci naši za njihovu revnost za pravoslavnu vjeru, i odaje im se hvala za njihove patnje i žrtve za svoje pravoslavlje. Tu sam knjigu pisao sa puno ljubavi, i smatrao je svojim ponosom, kao pravoslavnog Dalmatinca.“

Kuća u Biovičinom selu u kojoj je nekada boravio Nikodim Milaš

Nikodim Milaš je, po svim merilima, bio veoma plodan pisac. Čak i u knjigama koje su se bavile raznolikim teološkim temama vidljiv je jak i ozbiljno proučen istorijski supstrat. Oseća se to u delima gde raspravlja o strogo kanonskim stvarima kao u „Savinskoj Krmčiji“, kada je naširoko pisao o pravoslavnom monaštvu, ubedljivo u „Propagandi“, a posebno prilikom obrade delovanja slavenskih apostola Ćirila i Metodija. Za svoj rad dobio je najviša priznanja, ne samo nacionalna, a njegovo delovanje na polju svetovnih nauka, prvenstveno istorije, bilo je pored ostalog honorirano i članstvom u Srpskoj kraljevskoj akademiji – pišući o Nikodimu Milašu u svom autorskom tekstu „Episkop Nikodim Milaš – na braniku pravoslavlja u Dalmaciji“ , između ostalog navodi dr Branko Čolović, istoričar umetnosti, ali i jedan od vrsnih poznavalaca kako lika i dela Vladike Milaša, tako i istorijskih prilika i stvaralaštva znamenitih Srba u Dalmaciji.

Kao penzionisani episkop Nikodim Milaš se već 26. januara 1912. godine nastanio u Dubrovniku, odakle se 29. januara oprostio sa sveštenstvom i narodnom poslanicom. Raspolažući svojom imovinom, Milaš se u Dubrovniku, pod stalnom kontrolom austrougarske policije, posvetio naučnom radu. Do 1914.godine napisao je oko 180 rasprava od velike naučne vrednosti. Naučio je i tečno govorio italijanski, nemački, francuski, ruski, engleski, a služio se latinskim i grčkim jezikom. To mu je omogućilo da se u svom naučnom radu koristi izvornom literaturom. Postao je jedan od najvećih i do danas, slobodno se tako može reći, neprevaziđenih kanonista Pravoslavne crkve. Njegova dela prevedena su na više evropskih jezika. Pored kanonskog prava bavio se istorijom, posebno ovog kraja i Crkve, a u značajnim delima koja je za sobom ostavio i danas su najveće smernice i zapisi u osvetljavanju događaja iz istorije pravoslavnog naroda u Dalmaciji.

Jedna od velikih nepravdi za Milaša, ali i nesreća za pravoslavni rod u celini, dogodila se 23. jula 1914.godine, kada je austrijska soldateska upala u njegov stan u Dubrovniku i odnela sve njegove rukopise i svu ličnu korespodenciju. Dok se Milaš nalazio na lečenju u Štajerskoj, policija mu je, na dan objave rata Austro-ugarske Srbiji, 23. jula 1914. godine, pretresla stan i odnela privatnu prepisku i rukopis pripremljen za štampu „Crkva i država u Austro-ugarskoj“. Pretpostavlja se da je među tim rukopisima bio i prepis „Ljetopisa“ Simeona Končarevića, jedan od najdragocenijih dokumenata iz istorije Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda u Dalmaciji.

Pišući o pregalaštvu Vladike Milaša, Episkop Stefan( Boca) u svojoj knjizi navodi.
- Kao i mnogi drugi veliki ljudi Nikodim Milaš je bio veliki stradalnik, ali je i on „čineći dobro preporučio svoju dušu vernom Tvorcu. Propadaju države, prolaze vremena i menjaju se običaji, ali vrednost zlata ostaje. Tako ostaje i vrednost velikih ljudi. Ostao je episkop Nikodim Milaš da se spominje „vo svjakom rodje i rodje“. Ostala su njegova dela, njegove zasluge, njegov primer koji će večito inspirisati pokolenja prema Bogu i svome rodu. Hvaleći se njime nećemo biti u stanju da ispletemo venac koji bi bio njega dostojan. Ugledajući se na njega i sledujući njegovom primeru, učinićemo najviše u oduživanju duga prema ovom velikom prvosvešteniku i duhovnom ocu – zapisao je vladika Stefan, jedan od naslednika Milaševih na tronu episkopa dalmatinskih.

Episkop Nikodim Milaš upokojio na Veliki petak, 2. aprila 1915. godine u Dubrovniku i sahranjen je u privatnoj grobnici. Njegovi posmrtni ostaci preneti su 4. oktobra 1930. godine u Šibenik, gde i danas počivaju.

U znak sećanja sa Svetog Vladiku, a povodom jubileja od njegovog rođenja i upokojenja, Mitropolija zadarsko-šibenička i eparhija dalmatinka organizovaće Međunarodni naučni skup u periodu od 15. do 17. septembra tekuće godine, u Šibeniku i manastiru Krka.

Da molitve Svetog Vladike Nikodima Milaša vazda i zauvek budu na spasenje pravoslavnog naroda i njegove stradalne Dalmacije.