Sećanje na proboj poslednjih jasenovačkih logoraša

April je mesec u kom obeležavamo brojne datume vezane za događaje iz Drugog svetskog rata kao što su bombardovanje Beograda i drugih gradova i napad na Jugoslaviju, osnivanje NDH, kapitulacija, proboj jasenovačkih logoraša i oslobođenje mnogih mesta probojem sremskog fronta.

Ovi događaji se danas često pominju, međutim, pored stručne javnosti često se u medijima daje prostora i za mnogobrojne „senzacionalne“ informacije, često neproverene i bez ikakvog utemeljenja.

- Godišnjica velikih datuma iz Drugog svetskog rata ima svoje mesto u javnosti iz godine u godinu. Naročito to važi za 6. april, kada se obeležava početak nemačkog napada na Kraljevinu Jugoslaviju. Poslednjih godina više se priča i o 27. martu, kada je oborena vlada koja je potpisala pristupanje Trojnom paktu, kao i o 22. aprilu, kada se obeležava sećanje na pokušaj proboja grupe jasenovačkih logoraša. Iako o ovim događajima, uglavnom, govore stručnjaci, istoričari, svoje mesto u javnosti uvek pronađu stereotipi, netačnosti i proizvoljnosti. Primera radi, istoričari godinama pokušavaju da objasne da dan nemačkog napada 6. april nije bio pravoslavni Uskrs, ali uzalud, ta zabluda je duboko ukorenjena u javnom diskursu – kaže naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda Milan Gulić.

Ako govorimo o aprilu i događajima vezanim za ovaj period istorije, nezaobilazna tema je Nezavisna država Hrvatska i genocidna politika ustaškog režima prema Srbima, Jevrejima i Romima.

Milan Gulić

- Nezavisna Država Hrvatska predstavlja mračno razdoblje iz vremena Drugog svetskog rata i jedan od najtragičnijih perioda u istoriji srpskog naroda. Posle 80 godina od proglašenja, njeno ime i danas, prilikom svakog pomena, izaziva navalu traumatičnih sećanja i negativnih asocijacija u čitavom srpskom nacionalnom korpusu, a naročito u onim krajevima na koje se njena vlast protegla. Iako su se generacije istoričara bavile raznim aspektima života NDH, ostalo je puno prostora za nova istraživanja. S tim u vezi, dao sam skroman lični doprinos objavljivanjem monografije „Stradanje mostarskih Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945“ – naglašava Gulić koji je inače rođeni Benkovčanin.

Proboj logoraša jedinstveni istorijski slučaj

Poslednjih nekoliko godina u Jasenovcu se obeležava 22. april kao dan uspomene na proboj iz ovog ustaškog logora smrti. Naime, toga dana 1945. godine oko 600 preostalih logoraša koji su imali fizičke snage, odlučilo se za proboj i beg iz ovog logora kako bi na taj način uspeli da sačuvaju živu glavu. Ostalih nešto manje od 500 logoraša iscrpljeni, bolesni i stari nisu imali snage za bekstvo.

Proboj logoraša iz Jasenovca je događaj koji je na određeni način predstavio i gašenje ovog logora, ali i ranije je bilo određenih pokušaja bekstva.

- Naravno, pomenuti proboj od 22. aprila nije jedini pokušaj otpora spoljnoj upravi logora, ali jeste najmasovniji i najorganizovaniji i u njemu učestvuje oko 1000 osoba. Prema podacima Spomen-područja Jasenovac, u pojedinačnim i grupnim akcijama tokom skoro četiri godine njegovog postojanja, oko 300 osoba je uspelo da pobegne. To je zanemarljiv broj u odnosu na broj ljudi koji je prošao kroz logorski kompleks i stradao u njemu. Naravno, svaki pokušaj bekstva – bez obzira da li je bio uspešan ili ne – nosio je sa sobom posledice za preostale zatočenike u vidu odmazdi. Proboj logoraša jasenovačkog kompleksa 22. aprila 1945. godine – Logora br. 3 „Ciglana“ i Logora br. 4 „Kožara“ – u istoriji Drugog svetskog rata u Evropi jeste jedinstven slučaj. Njihovim probojem prestaje da postoji kompleks jasenovačkih logora, što nije bio slučaj kada su u pitanju pobune u logorima poput Aušvica i Sobibora. Iako činovi hrabrosti i otpora, nisu doveli do većeg zastoja u „radu“ dva pomenuta logora za razliku od proboja Jasenovca – ističe sekretar Odbora za Jasenovac Svetog arhijerejskog Sinoda SPC i istoričar Muzeja žrtava genocida Stefan Radojković.

Razlog za proboj svakako je plan za likvidaciju preostalih zatočenika. Organizatori ove akcije odlučili su se za ovakav čin nakon smaknuća osamdesetak žena dan ranije. Ovi događaji prouzrokovani su i činjenicom da su jedinice NOVJ napredovale prema Jasenovcu i očekivalo se njegovo konačno oslobođenje.

Stefan Radojković

- Što se tiče partizanskog pokreta, kao i KPJ na njenom čelu, razmatrale su se mogućnosti za njegovo oslobođenje od marta 1942. godine. Krajem 1943. godine, tokom prve banjalučke ofanzive partizanskih jedinica, pokušano je i sa oslobađanjem Logora br. 5 „Stara Gradiška“, ali su združene snage redovne vojske domobrana NDH, ustaša i nemačkog Vermahta bile prejake. Ne samo da je logorski kompleks bio strateški lociran na močvarnom zemljištu između Save i Struga, već su fortifikacije Ustaške obrane, koje su opsluživane od strane 1.500 ljudi, i blizina železničke pruge Beograd-Zagreb pod kontrolom nemačke vojske dodatno otežavale svaku akciju za oslobađanje logoraša – napominje Radojković.

Uništavanje tragova zločina

Već nakon oslobođenja Beograda u oktobru 1944. godine ustaše su intenzivno radile na likvidaciji preostalih zatvorenika, a paralelno sa tim uništavana je i dokumentacija kao i ostali tragovi zločina.

- Objekti su minirani, a ostaci dokumentacije uništeni. Prvo uništavanje logorske dokumentacije izvedeno je krajem 1942. i početkom 1943. godine. Tragovi zločina temeljno su uništavani i na Donjoj Gradini iskopavanjem raka i spaljivanjem leševa tokom celog aprila tj. do 22. aprila 1945. godine. Tokom tog procesa uklanjanja tragova, glavnu radnu snagu su činili preostali zatočenici Ciglane koji bi potom i sami bili ubijani i spaljivani. Pepeo je bacan u reku Savu koja okružuje Donju Gradinu sa tri strane i od nje pravi svojevrsno poluostrvo, izolovanu i izuzetno „pogodnu“ lokaciju za skrivanje zločina, kao i za brisanje njihovih tragova. Ostaci nagorelih zgrada nakon njihovih miniranja su u mesecima posle dolaska trupa jugoslovenske partizanske armije početkom maja 1945. godine korišćeni za popravke razrušenih kuća u selu Jasenovac koje je takođe bilo delimično razrušeno. I samo selo je bilo deo jasenovačkog logorskog kompleksa, pa su i tu tragovi u najvećoj meri izbrisani sem zgrada ustaške bolnice koja su danas u vlasništvu Eparhije pakračko-slavonske. Upravo u tim zgradama odigrao se razgovor između dr Nedeljka-Nede Zeca i ustaše Žileta Friganovića tokom kojeg je dr Zec saznao za podvig Vukašina Mandrape iz Klepaca – naglašava Radojković.

Uprkos svemu i danas su u javnosti prisutne brojne polemike po pitanju Jasenovca i uopšte zločinačke politike Nezavisne države Hrvatske.

- Ma koliko da se o logoru Jasenovac do danas pisalo i pričalo, ostalo je još mnogo nepoznanica. S tim u vezi, nova istraživanja, polemike i diskusije stručnjaka utemeljene na naučnim metodima su više nego dobrodošle. Nažalost, Jasenovac danas najčešće pominju oni koji bi negacijom ili multiplikovanjem razmera zločina želeli da „brane“ ili „zastupaju“ njihovu percepciju „interesa“ naroda kojem pripadaju. U tim beskrajnim i jalovim prepucavanjima i moru dezinformacija, većini izmiče suština planiranog, državnog zločina genocida NDH i monstruoznost u satiranju ljudskih života u skoro četiri godine postojanja logorskog sistema u Jasenovcu – zaključuje istoričar Milan Gulić.

*Ovaj tekst je nastao u sklopu projekta „Tu gdje živimo“ koji je podržao Fond za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije.