Nikodim Milaš – episkop dalmatinski i veliki učitelj crkve Hristove

Nikodim Milaš rođen je u Šibeniku, 1845. godine, od oca Trifuna, Srbina, i majke Marije, Italijanke. Po rođenju je dobio ime Nikola. Inače, porodica Milaš je iz dalmatinskog sela Cetina, odakle su došli sa područja Duvna.

Mladi Nikola školovanje je započeo u rodnom Šibeniku, gde je završio Osnovnu školu.
Gimnaziju je završio u Zadru, a Bogosloviju u Sremskim Karlovcima. Na bečkom Univerzitetu slušao je filosofiju, ali ubrzo napušta studije filosofije i odlazi 1867. godine u Rusiju, te se upisuje u Kijevsku duhovnu akademiju. Milaš je Duhovnu akademiju završio u dvadeset šestoj godini života i time okončao svoje školovanje. Iz Kijeva se vratio kao magistar teologije. Za suplenta Bogoslovije u Zadru postavljen je 1871, a 1872. godine imenovan je za stalnog profesora.

Monaški postrig je primio na Badnji dan 1873. godine u Zadru, dobivši ime Nikodim, a na Božić je rukopoložen u čin jerođakona. Ubrzo je odlikovan crvenim pojasem i protođakonskim činom,  na Božić 1875. godine rukopoložen je u sveštenički čin, a 1880. godine je proizveden u čin arhimandrita.

Milaš je kratko vreme proveo u Beogradskoj bogosloviji, nakon čega se vratio u Zadar, a posle smrti mitropolita Srbije, Inokentija, 1905. godine, Nikodimu Milašu je ponuđen položaj mitropolita Srbije. Međutim, on je i ovu ponudu odbio. Za episkopa dalmatinskog izabran je u julu 1890. godine, a hirotonisan je 16. septembra iste godine.

Na tronu episkopa dalmatinskih Nikodim Milaš proveo je nepunih dvadeset i dve godine. U februaru 1912. godine primljena je njegova ostavka. Kijevska duhovna akademija 2. marta 1912. godine proglasila ga je svojim počasnim članom, a to je učinilo i Slovensko dobrotvorno društvo u Petrogradu 5. maja iste godine.

Zbog knjige imao problema sa Austrougarskom policijom

Kao penzionisani episkop Nikodim Milaš se već 26. januara 1912. godine nastanio u Dubrovniku, odakle se 29. januara oprostio sa sveštenstvom i narodom poslanicom. Raspolažući svojom imovinom, Milaš se u Dubrovniku, pod stalnom kontrolom austrougarske policije, posvetio naučnom radu. Dok se Milaš nalazio na lečenju u Štajerskoj, policija mu je, na dan objave rata Austro-ugarske Srbiji, 23. jula 1914. godine, pretresla stan i odnela privatnu prepisku i rukopis pripremljen za štampu „Crkva i država u Austro-ugarskoj".

Episkop Nikodim Milaš je umro na Veliki petak, 2. aprila 1915. godine u Dubrovniku i sahranjen u privatnoj grobnici. Njegovi posmrtni ostaci preneti su 4. oktobra 1930. godine u Šibenik.

Kao eminentan naučni radnik, naročito u oblasti kanonskog prava i crkvene istorije, Milaš je služio na čast svojoj eparhiji, a kao naučnik je stekao svetski ugled i do danas nije prevaziđen u srpskoj nauci crkvenog prava. Njegova Pravoslavna Dalmacija je još uvek osnov celokupnom proučavanju istorije Pravoslavne crkve u Dalmaciji.

Milaš je bio duboko svestan političkih okolnosti vremena u kojem je živeo, zbog čega je govorio: "Nije lak posao vladici u Dalmaciji i sa takozvanom pravoslavnom inteligencijom. Ovi i ovakvi ljudi prinudili su dalmatinske episkope Rajačića, Živkovića i Mutibarića da beže iz Dalmacije u druge eparhije. … Ali najteže je dalmatinskom episkopu sa Vladom, ako hoće da bude pravi pravoslavni episkop i čuvar vere i crkve svoje. U Austriji od 1868. vlada zakon da pravoslavlje uživa jednaka prava kao i sve ostale priznate državne konfesije. Ali u samoj stvari ta je crkva u Austriji samo tolerisana."   

Ostavio neizbrisiv trag

Nikodim Milaš ostavio je neizbrisiv trag, u pravom smislu te reči, ne samo u Dalamaciji, već u celoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a njegovo bogoslovsko-istorijska zaostavština i danas je aktuelna, što najbolje znaju studenti Bogoslovskog fakulteta, koji i danas uče iz Milaševih knjiga, čiji značaj vreme nije umanjilo. Milaš je bio i ostao veran rodnoj Dalmaciji, u kojoj je rođen i u kojoj se upokojio, posvećujući joj svaki tren svog ovozemaljskog postojanja. Ipak, njegov naučni opus, ostao je Milaševa najveća zaostavština, po kojoj je postao i ostao poznat širom pravoslavnog sveta. O tome svedoče i reči kojima se opisuje naučno pregalaštvo Nikodima Milaša:

Da bi se valjano opisali svi aspekti njegovog pastirskog, bogoslovskog, pedagoškog, naučnog, publicističkog, socijalnog i svakog drugog vida rada i stvaralaštva potrebni su tomovi knjiga sa pratećim dokumentima – istorijskim izvorima i raznovrsnom arhivskom građom. Zaista, radi se o jednoj po svemu izuzetnoj ličnosti, korifeju primorskih Srba i svekolikog srpstva, poštovanom među ondašnjom evropskom intelektualnom i naučnom elitom.“

Zbog toga je i protođakon dr Luka Novaković zapisao:

„Da kažemo da je kroz svoje radove na polju crkvenog prava i istorije Crkve, pravoslavnim teolozima otvarao vidike u svet zapadnih bogoslova, okruženih obiljem knjiga i originalnih dokumenata drevnih sačuvanih biblioteka, pogruženih u iščitavanje, proučavanje aktuelnih tema i zbornika iz oblasti kanona i pravila, istorije Crkve, i različitih praksi. Zapadnim, pak, naučnicima, kroz svoja dela i prisustvo na evropskim univerzitetima, osvetljavao je prostore za njih mističnog Istoka, njegovih svetlih tradicija u očuvanju čistih izvora pravoslavne vere.“

Pamteći episkopa Nikodima Milaša, episkopa dalmatinskog i znamenitog crkvenog pisca, pravoslavni u Dalmaciji bar delimično odužuju dug svom duhovnom pretku, koji je neprocenjivo zadužio Crkvu u Dalmaciji, obogaćujući je svojim postojanjem, svojim trudom i vernošću veri svojih otaca.