Sava Bjelanović – politički prvak dalmatinskih Srba

Sava Bjelanović je rođen u Đevrskama, u imućnoj porodici, od oca Andrije i majke Ane, koja je bila kćerka Pane Sablјića, srpskog zastupnika na prvom Dalmatinskom saboru u Zadru. Bez oca je ostao u sedmoj godini života. Osnovnu školu je učio u Zadru, kao i Gimnaziju na italijanskom jeziku. Na pravni fakultet u Beču upisao se 1874. godine, tu je i osnovao đačko društvo „Jedinstvo“, čiji je bio i predsednik.

U vreme Bosansko-hercegovačkog ustanka prikupljao je pomoć i pokretao brojne akcije za pomoć izbeglicama, ali nakon završetka studija nije prihvatio sudijsko mesto u Bosni i Hercegovini, koje mu je ponudila Zemaljska vlada u Sarajevu.

Sava Bjelanović 1880. godine pokreće i uređuje u Zadru glasnik „Srpski list“. Kad je zabranjen ovaj srpski glasnik, 1888. godine, Bjelanović ga nastavlja izdavati pod imenom „Srpski glas“, koji je izlazio sve do 1905. godine. Bjelanović je u tome glasniku objavljivao svoje napise pod pseudonimima.

U Dalmatinskom saboru u Zadru Bjelanović je bio poslanik od 1883. godine pa sve do svoje smrti. Proputovao je Crnu Goru, Austriju, Češku, Ugarsku, Srbiju, Italiju. Uoči smrti 1897. godine izabran je za srpskog zastupnika u Bečkom parlamentu u izbornom kotaru Šibenik-Skradin-Knin-Drniš.

Zaslužan za otvaranje narodnih škola

Bio je jedan od osnivača i prvi predsednik primorske Srpske narodne stranke, a sam je činio velike napore oko podizanja i otvaranja narodnih osnovnih škola po selima Dalmatinske zagore. Narodna prosveta bila je stalno u vrhu njegovih želja i zanimanja, a zahvaljujući njemu i njegovoj brizi sagrađeno je nekoliko osnovnih škola u selima Kninske Krajine, Bukovice i Ravnih Kotara, među njima i škola u njegovom rodnom selu, Đevrskama, koja je nosila njegovo ime.     Upokojio se u Zadru 1897. godine, gde je i proveo veći deo svog života. Sahranjen je u selu Đevrske, na groblju kod seoske pravoslavne crkve Svetog Ilije.

Pišući o ovom znamenitom Dalmatincu, Marko Car beleži:

„Sava Bjelanović, osnivač i vođa srpske stranke na Primorju, mada je sa javnog poprišta iščezao u naponu muške snage, bio je ipak tako srećan, da je još oko zaranaka života svoga čuo glas narodnoga priznanja. On je svoj, relativno kratki vijek, tako obilatim i tako korisnim radom ispunio, da je gotovo nemoguće u zbijenoj slici prikazati ga: novinar, besjednik, partijski organizator, književnik, on je u svakom poslu dao dokaza o svom bistrom umu, o svom agilnom talentu, o svom idealnom naprezanju; on je, naročito, dao svuda i svakom prilikom dokaze o nepokolebljivosti svojih uverenja. Ali ono čime će njegovo ime ostati za svagda spojeno, i o čemu će morati računa voditi naša kulturna istorija, to je osnivanje srpskog političkog organa na Primorju, onog sudbonosnog Srpskog Lista, koji je dalmatinsko Srpstvo iz mrtvila trgao, zadahnuo ga narodnom mišlju i narodnim idealima, te iz besvjesne gomile stvorio živu i kompaktnu srpsku narodnu stranku. To je onaj budilac-list, što ga je starija generacija rado isticala kao najbolji u svoje doba politički list na slovenskom jugu, i koji će, svakojako, ostati verno ogledalo najznamenitijeg časa političko-narodne borbe primorskijeh Srba, kao i općeg kulturnog stanja našega naroda u to doba.“ 

Uzor su mu bili najbolji evropski putopisci

Bjelanovićeva putopisna knjiga „Kroz slavenske zemlje", objavljena je posle smrti autora, zaslugom prijatelja iz Zadra 1898. godine. Uzor su mu bili najbolji evropski putopisci, pa kao pisac od stila opisujući predele i susrete sa poznatim i nepoznatim ljudima, uvek je saopštavao i podatke o davnim istorijskim događajima.

Osim što je bio politički prvak i narodni predstavnik, Bjelanović je bio i autentični pisac koji je narodnim jezikom oslikavao stvarnost svojih savremenika, ali i predaka, o čemu svedoči i njegov zapis iz 1893, gde u tekstu „Kako smo se selili iz Bosne i Hercegovine“ piše:

„Bjelanovići živjeli su u selu Driniću, u Bosni, na zemljama bega Kulinovića. Dodijalo im je, te će kućni starješina reći: ne možemo živjeti pod Turčinom; selimo, djeco, u Dalmaciju, pod okrinje “principovo” (dužda mljetačkoga). Digoše se, doseliše u Dalmaciju i ovdje se razdijeliše i raziđoše: jedni su ostali kod Knina, blizu granice bosanske, drugi se spustismo do Kistanja, a treći još niže do Skradina. Ovijem tragom naći ćete u Dalmaciji sve stare bosanske i hercegovačke kuće. Tako npr. Radića ima kraj bosanske granice, pa posred Dalmacije i u pravom primorju, na moru, dakle. Govore jednim jezikom svi; jedni su im običaji i tradicije. Oni u primorju ne slave krsno ime pošto su promijenili vjeru. Ali se sjećaju da su ga slavili. Lijepo je bilo Bjelanovićima u Bosni. Zemlje i gore u izobilјu, pa dosta žita i stoke. Imala je kuća stotinu glava krupne stoke: konja i goveda, beg dobar kao kruh što se jede.

Još se priča da je beg, kad su mu kmetovi odselili, došao u praznu kuću, prostro ćilim, stao klanjati i proklinjati Bjelanoviće što se digoše i od ovakog dobra pobjegoše. Toliko mu je žao bilo. I – naši kažu još – to nas prokletstvo i sad goni! Ja ne znam je li adet u muhamedovaca da proklinju. Da je to tako i bilo, priča ne zna i ne može kazati ko je gledao tu grdnu molitvu. To je, dakle, priča, koju treba tumačiti. Nije nas beg prokleo, nego smo se mi pokajali. Stari su žalili za ognjištem, a ta čežnja za izgubljenom domovinom prešla je u krvi od koljena na koljeno. I jest grdna promjena; ostavili su bogate zemlje, gore, vode, košenice i pašnjake, i sašli u kamen i krš.“

Ličnost Save Bjelanovića danas je u dobroj meri zapostavljena, jer današnje generacije nedovoljno znaju o životu i radu ovog znamenitog Dalmatinca. Ipak, da Bjelanović ne bi potpuno utonuo u zaborav Opština Kistanje svake godine organizuje parastos na njegovom grobu, dok od skoro i jedna od plaketa Veća srpske nacionalne manjine Šibensko-kninske županije nosi ime Save Bjelanovića.