Nastanak i nestanak vukovarskog „Vuteksa”(5)

Uklanjanje posledica požara 1966. godine

Jedan od najdramatičnijih događaja u istoriji „Vuteksa” bio je veliki požar koji je u fabrici izbio 19. jula 1966. godine. Prva iskra pojavila se u 13:34 časova u skladištu sirovina i polufabrikata, a kasnije se požar proširio i na skladište gotove robe. Delimično je stradala i tkaonica i jedan broj mašina za tkanje. Dramatičnost ovog događaja opisana je i u fabričkim novinama.

„Stravično zaurlavanje sirena narušilo je mirno julsko poslijepodne „grada na Dunavu”. Ogromna crnosiva „pečurka” uzdigla se visoko nebu pod oblake. Bio je to signal za sveopći zbor građana. Sve je na ulicama, prozorima… i staro i mlado. Kao kroz eter gradom su poput eha odzvanjale dvije riječi: gori Vuteks!” – napisao je u svom tekstu na naslovnoj strani tadašnji glavni i odgovorni urednik lista „Vuteks” Mirko Stanković.

Gašenju požara prva je pristupila vuteksova vatrogasna jedinica i sami radnici da bi im se ubrzo pridružili i vatrogasci iz Osijeka, Sombora, Sremske Mitrovice, Županje, Đakova, Slavonskog Broda, Valpova, Šida, Borova i Subotice kao i jedinice Jugoslovenske Narodne Armije.

Nakon što je požar ugašen komisija sastavljena od stručnjaka za hemiju, tekstilnu industriju, elektro-struku i protivpožarnu zaštitu, te organa Sekretarijata unutrašnjih poslova i Javnog tužilaštva utvrdila je da je požar u skladištu sirovina i polufabrikata izbio samozapaljenjem uskladištenih sirovina, a do njega je došlo zbog neispravnog skladištenja i manipulacije pomenutim sirovinama. Okružno javno tužilaštvo je zbog toga pokrenulo krivični postupak protiv skladištara sirovina i polufabrikata Jefte Mađarevića, rukovodioca obezbeđenja preduzeća Branka Mijatovića i dežurnog vatrogasca Dušana Čakića. Mađarević i Mijatović završili su u pritvoru, a razmatrana je odgovornost i drugih lica radi nepreduzimanja potrebnih higijensko-tehničkih mera. Za novog vršioca dužnosti obezbeđenja postavljen je Božo Kainović koji je bio referent kontrole bolesnika, ali i vatrogasni oficir.

Pozitivno u celoj toj nesreći je bilo to što za vreme požara i nakon njega nije zabeležena ni jedna jedina krađa, ali je nakon njega unutar fabričkih krugova uvedena zabrana pušenja kao i unošenje cigareta, duvana i šibica. Zabrana se odnosila i na sve građane koji su u preduzeće dolazili iz bilo kojih razloga.

Posledice požara su dosta brzo sanirane i proizvodnja je nesmetano nastavljena iako su štete bile prilično velike.

Nakon požara nove poteškoće, ali i oporavak

Ni naredna 1967. godina nije bila laka i okarakterisana je kao godina posustajanja. Proizvodnja je pala ispod nivoa koji je preduzeće imalo 1955. godine. Fizički i tehnološki zastarela i istrošena tehnika nije više mogla da se koristi i na njoj više nije bilo moguće graditi razvoj, a sa druge strane došlo se do zaključka da je zajedno s proizvodnjom pokrivača bilo nemoguće zadržati i proizvodnju čarapa i trikotaže. Bilo je potrebno modernizovati proizvodnju i promeniti asortiman proizvoda. Odlučeno je da se ugasi proizvodnja čarapa i da stare mašine treba zameniti novim.

Fabrički pogoni Vuteksa - predionica

U isto vreme trebalo je promeniti i kvalifikacionu strukturu radnika. Svim zaposlenima ponuđeno je da se školuju u Tekstilnoj školi, u početku za kvalifikovane radnike, a zatim i za tehničare. Iz te škole nakon dve godine izašle su prve generacije tekstilnih tehničara, tkalaca, prelaca i oplemenjivača, a nešto kasnije i pogonskih inženjera. Prvi značajni efekti tih promena postali su vidljivi 1969. godine kada „Vuteks” započinje proizvodnju svojih čuvenih ćebadi „Ambasador”.

Do 1972. godine „Vuteks” je odbacio na desetine vagona dotrajale opreme i stare mašine u pogonima predionice, dorade i oplemenjivanja te oko 70 odsto u pogonu tkaonice zamenio potpuno novim. Tako je u fabrici ostalo samo 20 odsto mašina starijih od pet godina. Sagrađeni su i novi pogoni netkanih i pletenih pokrivača, a zbog tehnološki modernijih mašina 34 radnika bilo je u stanju da zameni 340 koliko je ranije moralo da ih radi na zastareloj tehnici. Proizvodnja se odvijala danonoćno u četiri smene pa se zbog uvođenja nove tehnologije ipak niko nije našao na ulici. 

Demokratske promene usred privredne krize

Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog veka u celoj Jugoslaviji došlo je, najpre do velike ekonomske, a kasnije i političke krize koja je svoju kulminaciju imala sredinom 1991. godine. Već krajem 1990. godine mnogo radnika, među njima i dosta Srba, napustilo je „Vuteks”. Za prvih osam meseci fabriku je napustilo 135 radnika. Neki su otišli u penziju, neki su otišli na vlastiti zahtev, a neki su dobili otkaz. U isto vreme zaposlena su 53 nova radnika tako da se broj radnika smanjio za 82 ljudi ili 5,15 odsto, a zbog stalnih političkih napetosti i neizvesnosti smanjivanje radnika nastavilo se i kasnije.

Proizvodnja u „Vuteksu” 1991. godine odvijala se bez teškoća sve do aprila. Radilo se u tri i četiri smene. Unutar fabričkih pogona, u proizvodnji, nije bilo većih problema, ali je vladala napeta atmosfera i međusobno nepoverenje, naročito nakon prvog ozbiljnog oružanog sukoba između Hrvata i Srba koji se dogodio 2. maja u selu Borovu.

Vuteksove novine 28. maja prenose apel pedesetak vukovarskih intelektualaca, Hrvata i Srba, da se izlaz iz krize potraži putem legalnih institucija sistema i u snazi razuma i dobre volje.

„Učinimo sve da se vrati mirniji san u domove naših građana, da pokrenemo posustalu proizvodnju koja je danas u općem kolapsu, da se povrati poljuljano povjerenje među ljudima, jer Hrvati, Srbi i druge nacionalnosti, koje stoljećima žive na ovim prostorima treba da i dalje razvijaju mostove saradnje…” – apelovali su ugledni građani Vukovara, ali njihov apel nije imao većeg odjeka jer su netrpeljivost, incidenti i oružani sukobi postajali sve češći i sve žešći.

Posle juna 1991. godine većina kadrova srpske nacionalnosti napustilo je grad, barikade po srpskim i hrvatskim selima bile su sve učestalije, a u julu je prekinut i železnički saobraćaj. Noćni prepadi, odvođenja građana srpske nacionalnosti na informativne razgovore, ali i njihove likvidacije, stvaraju u Vukovaru atmosferu straha i nepoverenja u državne organe reda. U avgustu je došlo do problema i u organizaciji rada jer fabriku su napustili generalni, komercijalni, finansijski i direktor kadrovskog sektora. Preduzeće je bilo potpuno obezglavljeno. Prešlo se na proizvodnju u dve smene s vrlo malim brojem radnika. Gradom, naročito noću, sve češće su odjekivali pucnji, rafali i eksplozije. Niko se više nije osećao sigurno i on se polako praznio. Započeo je otvoreni rat između Hrvata, koji su hteli svoju samostalnu državu s jedne, i Srba, koji su hteli da opstane Jugoslavija, sa druge strane.

Hrvatske oružane formacije blokirale su kasarnu JNA u Vukovaru i u sukob je uvučena i vojska, koja sa dotadašnje uloge razdvajanja sukobljenih strana prelazi na ulogu aktivnog učesnika i to na strani Srba. Zbog neselektivnog bombardovanja i žestokih artiljerijskih okršaja fabrika je u ratu teško stradala. Krajem avgusta u pogonima je ostalo svega 150 radnika, a poslednja plata isplaćena je 13. septembra.

U ratnom razaranju uništeno je skladište sirovina i vatroodbrane sa opremom, regeneracija, oplemenjivanje, predionica, tkaonica, tkaonička priprema, skladište utenzilija i rezervnih delova, sistem za pročišćavanje otpadnih voda, upravne zgrade i zgrade pratećih službi. Potpuno su uništeni objekti i oprema proizvodnje netkanog tekstila, a pogođena je i hala pletionice i oplemenjivanja pletiva. Proizvodnja u fabrici zbog svega je obustavljena, a ponovo je pokrenuta nakon nekoliko meseci, odnosno početkom 1992. godine.

Nastaviće se

Izvori:

• VUTEKS – list radne zajednice vukovarske tekstilne industrije, Godina šesta, Br. 28 i 29,  od 26. jula 1966, Kada bi se vatra mogla suzama gasiti…
• VUTEKS – list radne organizacije vukovarske tekstilne industrije, Godina dvadeseta, Br. 354,  od 29. novembra 1980, Priča duga pola stoljeća
• VUTEKS – list radne organizacije vukovarske tekstilne industrije, Godina trideseta, Br. 365,  od 26. septembra 1990, str. 5, Smanjen broj zaposlenih
• VUTEKS – list radne organizacije vukovarske tekstilne industrije, Godina trideset i prva, Br. 371,  od 28. maja 1991, str. 2, Pozivi na razum i suživot svih građana Vukovara
• Petar SEMENIĆ: Razvoj industrijske proizvodnje tekstila u Vukovaru od 1900. do 1991. godine, Tekstil 46 (7) 363-381 (1997).